Грэка-каталіцкая Царква ў Беларусі невялікая, але дынамічная. Яна з’яўляецца Царквою моладзі і маладой інтэлігенцыі. Па розных ацэнках у Беларусі жыве ад 15 да 100 тыс. грэка-каталікоў. Найбольш рэальнай выглядае лічба каля 40 тыс. Душпастырскаю апекаю ахопленыя толькі некалькі тысяч вернікаў.
Беларуская грэка-каталіцкая Царква (БГКЦ) належыць да вялікай сям’і ўсходніх каталіцкіх Цэркваў візантыйскай традыцыі (адсюль назва грэка-каталіцкая Царква). Урадавы штогоднік Апостальскай Сталіцы Annuario Pontificio адзначае яе кананічны статус як Царквы sui iuris. Падпарадкоўваецца яна непасрэдна ватыканскай Кангрэгацыі Усходніх Цэркваў, якую прадстаўляе апостальскі візітатар ad nutum Sanctae Sedis для грэка-каталікоў Беларусі архімандрыт Сяргей Гаек. Апостальская візітацыя дзейнічае як цэнтр душпастырскай каардынацыі.
Дзяржаўныя ўлады ўжо шмат гадоў вызнаюць існаванне візітацыі, але юрыдычную рэгістрацыю ў Дзяржаўным камітэце па справах рэлігіі і нацыянальнасцяў маюць пакуль толькі асобныя парафіі.
Новы этап Царквы
А. Андрэй Крот з’яўляецца пробашчам малой парафіі ў Гародні, сканцэнтраванай вакол маленькай капліцы. Пастаянных вернікаў ёсць каля 60 чал. Колькі на самай справе грэка-каталікоў жыве ў Гародні, не ведае ніхто. Як пакуль што з фінансавых прычын не відаць і перспектывы ў пабудове святыні. А. Андрэй падкрэслівае, што многія вызнаюць сябе грэка-каталікамі, але нямногія практыкуюць. Ёсць сярод іх грамадскія і палітычныя дзеячы, а таксама людзі культуры. Першую групу вернікаў БГКЦ складае інтэлігенцыя, якая прыйшла да Царквы ў пач. 1990-х г. на хвалі захаплення беларускай духоўнай культурай. Другая група гэта тыя, якія далучыліся ўжо пасля фармавання супольнасцяў. Трэція – гэта тыя, якія перажылі камуністычныя пераследаванні, сярод якіх украінцы, што жывуць на гэтых тэрыторыях.
“Творым новы этап грэка-каталіцкай Царквы ў Беларусі, якая перажыла часы камунізму, дзякуючы гераічнай пазіцыі многіх святароў і свецкіх”, - кажа а. Крот. Адным з іх з’яўляецца а. Віктар Данілаў, вязень сталінскіх лагераў. Будучы маладым, патрапіў у лагер не за веру, а за крытыку Сталіна. Там навярнуўся, між іншым і праз кантакт з увязненымі там палякамі-католікамі. Пасля вяртання з лагераў пачаў актыўна працаваць у Каталіцкай Царкве. Як ахрышчаны ў праваслаўнай Царкве ў Расіі і будучы жанатым – стаў святаром грэка-каталіцкай Царквы. Закончыў падпольна духоўную семінарыю на Украіне. Быў высвечаны на святара ў 1979 г. у Львове. Спыніўся ў Гродне і тут да 1991 г. дзейнічаў у падполлі. Пасля падзення камунізму працаваў у Гродне да 2005 г., перайшоўшы затым на заслужаную пенсію.
У той час сам а. Андрэй Крот паходзіць з малога мястэчка Івацэвічы Берасцейскай вобласці. Закончыў гістарычны факультэт дзяржаўнага універсітэта ў Менску. Да грэка-каталіцкай Царквы патрапіў у 1990-х г. на хвалі рэлігійнага і нацыянальнага адраджэння ў Беларусі. Дзякуючы чытанню грэка-каталіцкай газеты “Унія” далучыўся да грэка-каталіцкай Царквы.
Спачатку не быў актыўным. “Пэўнае навяртанне перажыў на пілігрымцы з Віцебска ў Полацк у 1995 г.”, - сведчыць. Потым у Берасці усталяваў сувязь з грэка-каталіцкай парафіяй і там вырашыў стаць святаром. “У Бабровічах, якія знаходзяцца непадалёку ад роднай мясцовасці, адкуль паходзіць мая сям’я, перад вайною была грэка-каталіцкая (неауніяцкая) парафія. Гэта быў знак для мяне. Пробашчам там быў а. Баляслаў Пачопка, выбітны рэлігійны і грамадскі беларускі дзеяч, аўтар першай граматыкі беларускай мовы, беларускага малітоўніка, рэдактар першага каталіцкага часопіса і многіх публікацый. Маё пакліканне гэта плод яго малітвы ў небе”, - кажа а. Крот.
Беларускасць Царквы
Афіцыйныя адносіны грэка-каталікоў з уладамі карэктныя. “Вельмі важна тое, што ўлады не адносяцца да нас як да секты. Камітэт у справах рэлігіі бачыць нас як гістарычную Царкву”, - падкрэслівае архімандрыт Сяргей Гаек.
Аднак на мясцовым узроўні, у прыватнасці ў раёнах, часам даходзіць да непаразуменняў. У Пінску, напрыклад, некаторыя прадстаўнікі раённай адміністрацыі лічаць грэка-каталікоў нацыяналістамі, якія падтрымліваюць беларускую апазіцыю. Шмат беларускіх патрыётаў, якія дзейнічаюць у апазіцыі, лічаць сябе грэка-каталікамі, але многія з іх застаюцца па-за нармальнаю душпастырскаю дзейнасцю парафіі. Літургія ў грэка-каталіцкіх парафіях адпраўляецца па-беларуску, што нібы выглядае натуральным. Аднак праваслаўныя ў Беларусі звычайна адпраўляюць набажэнствы на царкоўнаславянскай мове.
У Беларусі быць палякам або рускім мае моцны палітычны кантэкст. “Мы іншыя, як рускія” – кажа а. Крот. Адны жыхары Беларусі апелююць да вякоў гісторыі, для іншых беларуская тоеснасць нарадзілася ў 1917 г., яшчэ для іншых пасля Вялікай Айчыннай вайны. “Беларусь для мяне гэта дом, малая радзіма. Моцна гэта адчуў падчас вучобы ў семінарыі ў Польшчы. Мая нацыянальнасць ёсць чымсьці, чым магу ганарыцца, гісторыяй, культурай, помнікамі даўніны”, - падкрэслівае а. Крот.
Шмат жыхароў заходняй Беларусі адчуваюць хутчэй сувязь з Захадам, чым з Усходам. “Калісьці лічыў, што за Менскам Расія, а за Оршаю дык ужо Сібір”, - падкрэслівае, смеючыся, а. Крот і дадае: “Наша традыцыя гэта гісторыя Рэчы Паспалітай Двух Народаў”.
Архімандрыт Гаек падкрэслівае значэнне Бібліі Францішка Скарыны для беларускай нацыянальнай тоеснасці і культуры. Францыск Скарына нарадзіўся ў Полацку ў 1486 г. Вучыўся ў Кракаўскім універсітэце. Пасвяціўся вывучэнню тэхнікі друкавання і гравіравання кніг у Венецыі, Нюрнбергу і Аугсбургу. Гэта натхніла яго на пераклад і друкаванне Бібліі на старабеларускай мове. Канчаткова Біблія была надрукаваная ў Празе ў 1517-1519 г.
Архімандрыт адзначае тэрміновую патрэбу перакладу Бібліі з арыгінальных моў на сучасную беларускую мову. На яго думку, такі пераклад павінен рабіцца ў межах Беларускага Біблейнага Таварыства, у якім дзейнічае а. Андрэй Абламейка, пробашч парафіі св. Язэпа Праведнага ў Менску.
У 2007 г. у Біблейным Таварыстве выйдзе з друку Біблія ў перакладзе а. Уладзіслава Чарняўскага, марыяніна, які з 1953 г. быў пробашчам парафіі Вішнева Валожынскага раёну, размешчанай на мяжы сучасных Менска-Магілёўскай архідыяцэзіі і Гарадзенскай дыяцэзіі. Нягледзячы на пераследаванні ў камуністычныя часы, а. Чарняўскі ажыццяўляў святарскае служэнне таксама на многіх іншых парафіях. У цяжкія для Каталіцкай Царквы часы 1960-х узяўся за пераклад Святога Пісання на сучасную беларускую мову на аснове афіцыйнага тэксту Вульгаты. Пасля яго смерці пераклад рэдагавала група спецыялістаў. А. Уладзіслаў Чарняўскі пераклаў таксама з лацінскай мовы частку Рымскага Імшала. Ягоны пераклад стаў асноваю для перакладу сучаснага.
Царква мучанікаў
Грэка-каталіцкая Царква аказала значны ўплыў на рэлігійнае і нацыянальнае аблічча Беларусі. У ХІХ - пач. ХХ ст. вялікую ролю ў нацыянальным абуджэнні беларусаў адыграла Рыма-каталіцкая Духоўная акадэмія ў Пецярбургу, у якой дзейнічаў беларускі гурток. Шмат святароў, якія вучыліся там, мелі грэка-каталіцкія карані.
Грэка-каталіцкая Царква, якая калісьці называлася уніяцкаю, вельмі хутка пашырылася на тэрыторыі сучаснай Беларусі ўжо пасля заключэння Берасцейскай уніі ў 1596 г. Пад канец XVIII ст. католікі двух абрадаў (візантыйскага і лацінскага) складалі болей за 80 % вернікаў на гэтых землях, якія тады належалі да Рэчы Паспалітай Двух Народаў. Пасля 1839 г., калі на так званым “Полацкім саборы” была фармальна ліквідаваная Берасцейская унія, на уніяцкія парафіі царскія ўлады прыслалі праваслаўных святароў. Уніяцкія ж святары, якія не захацелі падпарадкавацца, былі сасланыя ў Сібір.
Падчас тога працэсу пераследавання уніятаў у царскай імперыі адбылася таксама ліквідацыя Холмскай епархіі ў 1875 г. Тады 24 студзеня 1874 г. Вінцэнт Леванюк і 12 яго таварышаў, вядомыя як Пратулінскія мучанікі, загінулі, абараняючы парафіяльную царкву ад царскіх войскаў. Нягледзячы на ціск, шмат вернікаў на беларускіх землях не перайшлі да праваслаўнай Царквы, а зрабіліся “падпольнымі уніятамі”.
У пач. ХХ ст. пачаўся этап адраджэння уніяцкай Царквы. Пасля 1839 г. шмат “падпольных” уніятаў пад прымусам былі ахрышчаныя ў праваслаўнай Царкве. У 1905 г. пасля царскага ўказа пра свабоду сумлення ў Беларусі і ў Холмскай дыяцэзіі большасць былых уніятаў перайшла ў лацінскую Царкву. Царскі ўказ дазваляў гэта, але не дазваляў аднаўленне структуры уніяцкай Царквы. З 1905 г. да рэвалюцыі 1917 г. у Пецярбургу фармаваўся беларускі нацыянальны рух. Значная частка святароў з грэка-каталіцкімі каранямі, якія працавалі ў лацінскіх парафіях, падкрэслівалі патрэбу аднаўлення уніі. Лічылі натуральным, што Каталіцкая Царква візантыйска-славянскага абраду з’яўляецца традыцыйным веравызнаннем беларусаў.
Пасля 1918 г. змянілася палітычная сітуацыя і межы. Меншчына і Магілёўшчына засталіся ў Савецкім Саюзе. Спачатку нацыянальныя і камуністычныя групоўкі на гэтай тэрыторыі падтрымлівалі беларускую мову. Адкрываліся таксама польскія школы. Некаторы час тут дзейнічаў біскуп Зыгмунт Лазінскі, які пазней быў выгнаны з Менску і спыніўся ў Пінску. У Магілёве дзейнічаў кс. Язэп Белагаловы, які пасля рэвалюцыі 1917 г. перахоўваў а. Леаніда Фёдарава, экзарха каталікоў візантыйска-славянскага абраду ў Расіі. Абодва былі арыштаваныя. А. Леаніда Фёдарава вывезлі ў Расію, а кс. Белагаловы быў расстраляны на месцы. На савецкім боку не засталося ніякіх структураў грэка-каталіцкай Царквы.
На ўсходзе ІІ Рэчы Паспалітай з 1926 г. пачалося аднаўленне грэка-каталіцкіх парафій у межах т. зв. неауніі. У міжваенным часе на тэрыторыі Віленскай архідыяцэзіі, Пінскай дыяцэзіі і часткова Падляшскай дзейнічала 40 неауніяцкіх парафій. Польскія ўлады, аднак, не падтрымлівалі адраджэння уніяцкай Царквы, якую бачылі натхняльніцаю беларускасці. Віленскі і валынскі ваяводы лічылі, што Каталіцкая Царква павінна далучыцца да паланізацыі гэтых зямель.
Іншай падставай канфліктаў была дзейнасць ватыканскай Камісіі Pro Russia, якая ў 1934 г., пасля аднаўлення грэка-каталіцкіх парафій ў канцы 1920-х і ў 1930-х г., прыслала ў асяродак у Альбярціне каля Слоніма езуітаў розных нацыянальнасцяў з мэтаю падрыхтоўкі місіянераў для Расіі. Гэта быў адзін з элементаў місіянерскіх планаў Ватыкана адносна Савецкага Саюза.
Многія беларускія грэка-каталікі задавалі сабе ў той час пытанне, што робіць Камісія Pro Russia на тэрыторыі Беларусі, сярод насельніцтва, якое не з’яўляецца рускім. Праца езуітаў значнаю часткаю мясцовай грамадскасці ўспрымалася як русіфікатарская.
З другога боку, асяродак у Альбярціне заставаўся для грэка-каталікоў пунктам апоры, дзякуючы прысутнасці беларускіх езуітаў, сярод якіх быў а. Антон Неманцэвіч. Яго дзейнасць значна паўплывала на духоўнае і патрыятычнае адраджэнне на беларускіх землях.
У міжваенны час неауніяцкія парафіі асабліва напружана дзейнічалі на Палессі і Віленшчыне, а дакладней на тэрыторыі Віленскай архідыяцэзіі, якая займала палову сучаснай Беларусі, і Пінскай дыяцэзіі. Адным з ініцыятараў адраджэння уніяцкіх парафій быў біскуп Зыгмунт Лазінскі, ардынарый Пінскай дыяцэзіі. Неауніяцкае духавенства рыхтавалася ў Папскай Семінарыі ў Дубне на Валыні, а таксама ў Любашаве на валынскім Палессі, дзе з 1933 г. заснавалі місію капуцыны ўсходняга абраду.
З прыходам савецкіх войскаў у 1939 г. грэка-каталіцкія парафіі на захадзе Беларусі былі ліквідаваныя. У час савецкай акупацыі Беларусь належала не толькі да найбольш зрусіфікаваных савецкіх рэспублік, але і да тых, з якіх у сталінскія часы было найбольш дэпартаваных у іншыя рэгіёны СССР. Пазней шмат жыхароў Беларусі былі рассеяныя з-за абавязковага ў СССР размеркавання на працу. З 1946 г. зачынены ўсе грэка-каталіцкія святыні. Вернікі Беларусі падтрымлівалі кантакт з падпольнаю грэка-каталіцкаю Царквою на Украіне.
Пасля 1989 г. найболей людзей у грэка-каталіцкую Царкву прыйшло з інтэлігенцкіх колаў, з універсітэтаў – прафесары і студэнты. Сярод іх праф. Юрась Хадыка, фізік, гісторык мастацтва, даследчык беларускай культуры і мастацтва, сябра Беларускага Народнага Фронту.
Паўстала таксама студэнцкая суполка “Унія”, якая пачала выдаваць газету “Унія”. Адным з яе заснавальнікаў быў Сяргей Абламейка. У 1990 г. у Львове ўкраінская грэка-каталіцкая моладзь арганізавала ІІ Кангрэс хрысціянскай моладзі. Там, на стадыёне ў Львове, было ахрышчана шмат маладых беларусаў. Пачалі паўставаць парафіі ў Віцебску, Полацку, Гародні. Душпастырскую працу на іх пачалі два святары: а. Віктар Данілаў, а. Ян Матусевіч. Памерлы ў 1998 г. а. Матусевіч быў вялікім прыхільнікам беларускай культуры і фальклору. Упершыню ўвёў сучасную беларускую мову ва ўсходнюю літургію ў грэка-каталіцкай Царкве. З 1994 г. архімандрыт Сяргей Гаек (марыянін) быў прызначаны Янам Паўлам ІІ апостальскім візітатарам для грэка-каталікоў Беларусі.
Царква ўбогая
Матэрыяльная сітуацыя грэка-каталікоў надалей застаецца складанаю. Напрыклад, у Гародні ім не перадалі базылянскі манастыр св. ап. Пятра і Паўла. Архімандрыт Гаек адзначае, што з 1989 г. грэка-католікі не жадалі вяртання святыняў, якія ў той час выкарыстоўваліся праваслаўнымі. Хацелі вярнуць толькі тыя, якія былі ў выкарыстанні адміністратыўнаю ўладаю. Улады, аднак, нічога не аддалі, болей таго, неаднаразова грэка-каталіцкую маёмасць перадавалі праваслаўным. “Абапіраючыся на сацыяльнае вучэнне Царквы, не хочам прывілеяў ці льгот, а толькі гарантаваных правоў праз заканадаўства”, - кажа а. Гаек.
У Менску ад пачатку грэка-католікі не маюць ні адной святыні і карыстаюцца гасціннасцю рымскіх каталікоў. Богаслужэнні часова адпраўляюцца ў касцёле салезіянаў і ў бібліятэцы імя Адама Міцкевіча ў Чырвоным касцёле. З 1989 г. доўгі час маліліся ў падвале аднаго дому. Цяпер Царква стараецца атрымаць дазвол на будаўніцтва святыні ў Менску. У стане будовы знаходзяцца два парафіяльныя будынкі. У Магілёве грэка-каталікі маюць маленькую капліцу на могілках. Адзіны збудаваны да гэтага часу аб’ект – гэта драўляная царква ў Полацку. “Беларуская грэка-каталіцкая Царква стаіць перад вялікім евангельскім выклікам. Шмат беларусаў лічаць сябе грэка-католікамі, але ніколі не былі ў царкве, бо іх проста не хапае”, - нагадвае архімандрыт Гаек. З фінансавага боку выдаткі Царквы пакрываюцца інтэнцыямі і ахвяраваннямі вернікаў. Часам з’яўляюцца мясцовыя або замежныя дабрадзеі.
Вялікаю папулярнасцю сярод беларускіх грэка-каталікоў карыстаюцца рэкалекцыі КАНА для сем’яў, якія арганізоўвае Супольнасць Chemin Neuf (Новы Шлях). У Менску дзейнічае таксама грэка-каталіцкі Клуб інтэлігенцыі імя св. Кірылы Тураўскага, які арганізуе сустрэчы з людзьмі культуры і навукі, з філосафамі, багасловамі ці педагогамі. “Стараемся не закранаць палітычныя тэмы, што не азначае, быццам інтэлігенцыя не з’яўляецца грамадскі і палітычна актыўнай. Кожны каталік павінен быць грамадскі актыўным. На сустрэчы прыходзяць людзі розных палітычных поглядаў. Прыходзіць не толькі грэка-каталіцкая інтэлігенцыя. Удзел бяруць таксама праваслаўныя і вернікі іншых канфесій, а таксама людзі, далёкія ад хрысціянства”, - падкрэслівае а. Андрэй. Акрамя таго пры парафіях у Менску, Барысаве, Віцебску дзейнічаюць дружыны скаўтаў.
На дадзены момант у Беларусі функцыянуюць 15 зарэгістраваных грэка-каталіцкіх парафій, падзеленыя на два протапрэсвітараты (дэканаты): цэнтральна-заходні з цэнтрам у Менску і ўсходні з цэнтрам у Полацку. Чарговыя 10 парафій чакаюць дзяржаўнай рэгістрацыі. На парафіях працуе 10 святароў і 2 дыяканы. Ёсць сярод іх манахі – студыты. Да святарскага стану рыхтуюцца сем семінарыстаў у Драгічыне (Польшча), двое ў Івана-Франкоўску, адзін у Айхштаце (Германія), а таксама два на Украіне ў рэдэмптарыстаў.
Кшыштаф Тамасік
пераклад з польскай мовы: Зміцер Чарнэль